Świadomość formy literackiej i metafikcyjny efekt kreacji
Keywords:
literatura, świadomość, przekaźnik, retoryka, metafikcjaAbstract
Forma literacka jest wyrazem postawy światopoglądowej i estetycznej twórcy i epoki, wyrażanej w określonych figurach myśli i figurach słowa. W niej dokonuje się konceptualizacja doświadczenia indywidualnego i zbiorowego, zrozumienie i zatrzymanie go w pamięci. Jest zwerbalizowanym zapisem uznakowienia rzeczywistości, zgodnym z przyjętym w danej kulturze i czasie sposobem reprezentacji zjawisk i rzeczy, ich hierarchizowania i wartościowania. – Literatura, rozumiana jako środek porozumienia w procesie komunikacji społecznej i kulturowej, posiada również świadomość samej siebie w zakresie powstałych w jej granicach konstrukcji, które dostarczają informacji pozatreściowych, implicite zawartych w rodzaju metafory, formie gatunkowej czy rodzajowej, w nadmiernej tropizacji lub ascetyzmie stylistyczno-retorycznym, w modelu bohatera, w fabule, zdarzeniowości, rodzaju narracji, rytmiczności, fikcyjności itp. Sprawia, że lektura opiera się na konkretyzacji wynikającej z niejasności i także z jej samozwrotności, czyli z ukierunkowania odbioru na własną strukturę. Konstrukcje te są formą uznakowienia, zawierając w sobie z woli nadawcy rzeczywistość pozatekstową. – Metafikcyjność oznacza metodę twórczą, w wyniku której powstaje forma metafikcyjnej prozy. Będąc współcześnie jednym z modeli heurystycznych (obok lub wspólnie, np. z chiazmem, syllepsis czy figurą tropu) czyni literaturę dyskursem granicznym. Kieruje uwagę na siebie, zmuszając doświadczonego czytelnika do poszukiwania sensu także w przekaźniku. Dlatego świadomość formy literackiej stanowi kategorię odpowiedzialną za kreację i za lekturę dzieła.References
Bachtin, Michaił. »Epos a powieść. O metodologii badania powieści.« Prev. J. Baluch. Pamiętnik Literacki 3 (1970).
Balcerzan, Edward. »Sprzecznościowa koncepcja literackości.« Przestrzenie Teorii 1 (2002): 11–24.
Cichowicz, Stanisław. Oko i umysł. Szkice o malarstwie. Ur. S. Cichowicz. Gdansk: słowo/obraz terytoria, 1996. 15–67, 97.
Czerwiński, Maciej. »Umberto Eco a kariera semiotyki.« Umberto Eco. Pejzaż semiotyczny. Prev. A. Weinsberg. Varšava, 1972. 5–26.
Derrida, Jacques. Position. Pariz, 1972.
– – –. »Ta dziwna instytucja zwana literaturą. Z Jacques’em Derridą rozmawia Derek Attridge.« Prev. M. P. Markowski. Literatura na Świecie 11–12 (1998): 194.
Eco, Umberto. Czytanie świata. Prev. M. Woźniak. Krakov, 1999. 5–9.
– – –. Il nome della rosa. Milano: Bompiani, 1980.
– – –. La struttura assente. Milano: Bompiani, 1968.
– – –. Lector in fabula. Prev. P. Salwa. Varšava: PIW, 1994. 149–161.
– – –. Sześć przechadzek po lesie fikcji. Prev. J. Jarniewicz. Krakov: Znak, 1995.
Elzenberg, Henryk. Z filozofii kultury. Ur. M. Woroniecki. Krakóov: Znak, 1991.
Escarpit, Robert. »Literatura a społeczeństwo.« Prev. J. Lalewicz. Współczesna teoria badań literackich za granicą. 3. Ur. H. Markiewicz. Krakov: Wydawnictwo Literackie, 1973. 104–137.
Foucault, Michel. »Myśl zewnętrzna.« Powiedziane i napisane. Szaleństwo i literatura. Ur. T. Komendant. Prev. B. Banasiak. Varšava: Fundacja Aletheia, 1999. 180.
Gadamer, Hans Georg. Rozum, słowo, dzieje. Ur. K. Michalski. Prev. M. Łukasiewicz, K. Michalski. Varšava: PIW, 2000. 2. izd.
Ingarden, Roman. »Z teorii dzieła literackiego.« Problemy teorii literatury. Ur. H. Markiewicz. Vroclav: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1967. 7–59.
Jakobson, Roman. »Linguistics and Poetics.« Style in Language. Ur. T. Sebeok. New York, 1960.
Kuhn, Thomas. Struktura rewolucji naukowych. Prev. H. Ostromęcka. Varšava: Fundacja Aletheia, 2001.
Langacker, Ronald. Fondations of Cognitive Grammar. Stanford: Stanford UP, 1987.
Łebkowska, Anna. Między teoriami a fikcją literacką. Krakov: Universitas, 2001.
Lukács, Gjorgy. »Roman kak burżuazyjnaja epopeja.« Literaturnaja Encyklopedija. 9. zv. Moskva, 1935.
Markowski, Mihał Paweł. Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura. Bydgoszcz: Studio & Wydawnictwo Homini, 1997.
Mathews, Gordon. Supermarket kultury. Prev. E. Klekot. Varšava: PIW, 2005. 29.
Mayenowa, Maria Renata. Poetyka teoretyczna. Vroclav: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974. 252–317.
Merleau-Ponty, Maurice. Signes. Pariz: Gallimard, 1960.
Mitosek, Zofia. »Między udawaniem a referencją.« Przestrzenie Teorii 1 (2002): 25–46.
Nycz, Ryszard. Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie. Vroclav: Wydawnictwo Leopoldinum, 1997.
– – –. »Wprowadzenie. Kulturowa natura, słaby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie poznania literackiego i statusie dyskursu literaturoznawczego.« Kulturowa teoria literatury. Ur. M. P. Markowski in R. Nycz. Krakov: Universitas, 2002. 21–22.
Pelc, Jerzy. »Fikcja i fantastyka literacka.« Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Varšava, 1948.
Przyboś, Julian. Znaki bez daty. Varšava: Czytelnik, 1970. 293.
Ricoeur, Paul. Język, tekst, interpretacja. Izbor K. Rosner. Prev. P. Graff in K. Rosner. Varšava: PIW, 1989.
– – –. »Teoria interpretacji: dyskurs i nadwyżka znaczenia.« Prev. K. Rosner. Język, tekst, interpretacja. Varšava: PIW, 1989. 102.
Riffaterre, Michel. »Syllepsis.« Critical Inquiry 6.4 (1980).
Sartre, Jean Paul. Czym jest literatura. Izbor A. Tatarkiewicz. Prev. J. Lalewicz. Varšava: PIW, 1968. 189. [Sl. prev. po: Sartre, Jean Paul. »Kaj je literatura?« Filozofija, estetika, politika. 7. Prev. Mirko Hribar. Ljubljana: CZ, 1981. 95. (op. prev.)]
– – –. Wyobrażenie. Prev. P. Beylin. Varšava: PWN, 1970. 23, 27.
Schulz, Bruno. »Mityzacja rzeczywistości.« Studio 3–4 (1936).
Stankowska, Agata. Poezji nie pisze się bezkarnie. Z teorii i historii tropu poetyckiego. Poznanj: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2007.
Szajnert, Danuta. »Interpretator na rozdrożu albo rozterki byłego antyintencjonalisty.« Zagadnienia Rodzajów Literackich 39. 1-2 (1999): 113–145.
– – –. »Intencja i interpretacja.« Pamiętnik Literacki 1 (2000): 7–47.
Tabakowska, Elżbieta. Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego. Krakov, 1995.
Taylor, John R. Cognitive Grammar. Oxford: Oxford University Press, 2002.
– – –. Kategoryzacja w języku. Prev. A. Skucińska. Krakov: Universitas, 2001.
Tokarz, Bożena. »O sprzeczności ontologicznej poezji w kontekście innych sztuk.« Język a kultura. 8. Podstawy metodologiczne semantyki współczesnej. Ur. I. Nowakowska-Kempna. Vrocav: Wiedza o Kulturze, 1992. 287–299.
Ulicka, Danuta. »Mimetyczność i literackość. O Ingardenowskiej koncepcji języka w dziele sztuki literackiej.« Pamiętnik Literacki 2 (1988).
– – –. »Quasi-sądy a dzieło literackie.« Pamiętnik Literacki 3 (1963).
Valéry, Paul. Œuvres. 2. Pariz: Gallimard, 1960.
Walton, Kendall. »Uznanie fikcji. Zawieszenie niewiary czy udawanie wiary.« Prev. P. Mróz. Estetyka w świecie. Ur. M. Gołaszewska. Krakov: Wydawnictwo Literackie, 1984.
White, Hayden. Metahistory. The Historical Imagination in Nineteeth-Century Europe. Baltimore in London: John Hopkins University Press, 1973.
