»Ta čudovita mavrica zaznav«: haptično sublimno v moderni poljski alpinistični literaturi
DOI:
https://doi.org/10.3986/pkn.v45.i1.05Ključne besede:
literatura in alpinizem, poljska književnost, alpinistična literatura, modernizem, sublimno, potopisPovzetek
Članek obravnava poljsko alpinistično literaturo v kontekstu modernistične estetike. Uvodoma predstavi izbrane potopise iz 19. stoletja, ki posameznikovo doživljanje gora povezujejo s kategorijo sublimnega. Nato se posveti vzniku nove vrste doživljanja alpinizma in njegovih literarnih upodobitev; v ospredju so alpinistični spisi iz 20. stoletja, ki kažejo na nezadostnost starejših oblik sublimnega. Poljski alpinisti so postopoma razvili novo govorico za izražanje doživljanja vertikalnega sveta. Estetika haptičnega sublimnega, ki je izrasla iz trka literarnega diskurza in konkretnosti plezanja, je rešila problem zadovoljivega izraza in vpeljala nove pripovedne obrazce. Izkustvo plezanja je umestila v nov konceptualni okvir, s tem ko ga je izpeljala iz protislovij moderne kulture. Poleg tega je pokazala na avtotelični značaj alpinizma, alpinistični literaturi pa zagotovila avtonomijo v odnosu do drugih tipov potopisne pripovedi.
Literatura
Anderson, Ben. <em>Cities, Mountains and Being Modern in fin-de-siècle England and Germany</em>. London: Palgrave Macmillan, 2020.
Bainbridge, Simon. “Romantic Writers and Mountaineering.” <em>Romanticism</em> 18.1 (2012): 1–15.
Bainbridge, Simon. “Writing from ‘the Perilous Ridge’: Romanticism and the Invention of Rock Climbing.” <em>Romanticism</em> 19.3 (2013): 246–260.
Bayers, Peter L. <em>Imperial Ascent: Mountaineering, Masculinity, and Empire</em>. Boulder, CO: University Press of Colorado, 2003.
Berleant, Arnold. <em>Art and Engagement</em>. Philadelphia, PA: Temple University Press, 1991.
Boman, Stephan. “‘A Grave of Pure White Snow’: The Documentary Sublime, Environmental Aesthetic, and The Epic of Everest.” <em>ISLE: Interdisciplinary Studies in Literature and Environment</em> 25.4 (2018): 809–834.
Bujak, Jakub. “My Highest.” <em>Dziennik himalajski i inne pisma Jakuba Bujaka</em>. Ed. Magdalena Bujak-Lenczowska. Trans. Krzysztof Lewoc. Katowice: Wydawnictwo STAPIS, 2015. 267–277.
Colley, Ann C. <em>Victorians in the Mountains: Sinking the Sublime</em>. Farnham: Ashgate, 2010.
Daszyński, Stefan Witold. “A Polish Expedition to the High Andes.” <em>The Geographical Journal</em> 84.3 (1934): 215–223.
Długosz, Jan. <em>Komin pokutników</em>. Ed. Ewa Dereń. 3rd ed. Warsaw: Iskry, 2008.
Dutka, Elżbieta. “Park parków, plac zabaw i okolica. Doświadczenie przestrzeni górskiej w ‘Wędrówkach Alpejskich’ Wawrzyńca Żuławskiego.” <em>Śląskie Studia Polonistyczne</em> 11.1 (2018): 119–134.
Felsch, Philipp. “Mountains of Sublimity, Mountains of Fatigue: Towards a History of Speechlessness in the Alps.” <em>Science in Context</em> 22.3 (2009): 341–364.
Frydryczak, Beata. <em>Krajobraz: od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego</em>. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2013.
Goetel, Ferdynand. “Wycieczka—jak się o niej nie pisze.” <em>Czarny szczyt: proza taternicka lat 1904–1939</em>. Ed. Jacek Kolbuszewski. Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1976. 102–109.
Hansen, Peter H. <em>The Summits of Modern Man: Mountaineering after the Enlightenment</em>. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2013.
Hennel, Roman. “Przedmowa.” <em>Tatrami urzeczeni</em>. Ed. Roman Hennel. Warsaw: Sport i turystyka, 1979.
Kaliszuk, Przemysław. “A Vertical Schema of Experience: Travel Writing from the Himalayas (Jerzy Kukuczka, Adam Bielecki).” <em>Forum Poetyki</em> 11–12 (2018): 50–65.
Karłowicz, Mieczysław. <em>Mieczysław Karłowicz w Tatrach</em>. Ed. Jerzy Młodziejowski. Krakow: PWM, 1957.
Karpiński, Adam. “Zdobywanie Mercedario.” <em>W walce o szczyty Andów</em>. Author Konstanty Narkiewicz-Jodko. Warsaw: Główna Księgarnia Wojskowa, 1935. 122–135.
Kolbuszewski, Jacek. <em>Góry—przestrzenie i krajobrazy</em>. Krakow: Universitas, 2020.
Kolbuszewski, Jacek. “Kilka uwag o pisarstwie Jana Długosza.” <em>Taternik</em> 43.3 (1967): 127–130.
Kolbuszewski, Jacek. <em>Literatura i Tatry</em>. Zakopane: Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, 2016.
Kolbuszewski, Jacek. <em>Tatry w literaturze polskiej. Cz. 1–2</em>. Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1982.
Kordys, Roman. “Ze wspomnień o Widłach.” <em>Czarny szczyt: proza taternicka lat 1904–1939</em>. Ed. Jacek Kolbuszewski. Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1976. 70–86.
Kukuczka, Jerzy. <em>Challenge the Vertical</em>. Trans. Danuta Hołata-Loetz. Katowice: The Great Man Foundation, 2015.
Kurczab, Janusz. “Osiągnięcia alpinistów polskich w Alpach na tle alpinizmu światowego (1786–1975).” <em>Materiały z teorii i dydaktyki alpinizmu</em>. Ed. Andrzej Matuszyk. Krakow: AWF, 1990. 11–105.
Matuszyk, Andrzej. <em>Humanistyczne podstawy teorii sportów przestrzeni</em>. Krakow: AWF, 1998.
Matuszyk, Andrzej. <em>U źródeł ideologii taternictwa</em>. Krakow: AWF, 1985.
Mazzolini, Elizabeth. <em>The Everest Effect</em>. Tuscaloosa, AL: University of Alabama Press, 2015.
McNee, Alan. <em>The New Mountaineer in Late Victorian Britain</em>. Cham: Springer, 2016.
Narkiewicz-Jodko, Konstanty. <em>W walce o szczyty Andów</em>. Warsaw: Główna Księgarnia Wojskowa, 1935.
Pacukiewicz, Marek. “Climbing with Conrad: Jan Józef Szczepański’s Mountaineering Stories.” <em>Yearbook of Conrad Studies</em> 10 (2015): 103–116.
Pacukiewicz, Marek. “‘Inaccessible Background’: Prolegomena to the Studies of Polish Mountaineering Literature.” <em>Metamorphoses of Travel Writing</em>. Ed. Grzegorz Moroz and Jolanta Sztachelska. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing, 2010. 218–231.
Pacukiewicz, Marek. “Literatura alpinistyczna jako ‘sobąpisanie’.” <em>Napis</em> 16 (2010): 495–511.
Pacukiewicz, Marek. “Warstwy krajobrazu w ‘O ziemiorodztwie Karpatów’ Stanisława Staszica.” <em>Krajobraz kulturowy</em>. Ed. Beata Frydryczak and Mieszko Ciesielski. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014. 75–87.
Paszczak, Artur. “Filar Ganku.” <em>15</em>. Ed. Piotr Drożdż. Krakow: Wydawnictwo Góry, 2006. 61–80.
Piotrowski, Tadeusz. <em>W burzy i mrozie</em>. Warsaw: Iskry, 1977.
Reidy, Michael S. “Mountaineering, Masculinity, and the Male Body in Mid-Victorian Britain.” <em>Osiris</em> 30.1 (2015): 158–181.
Roszkowska, Ewa. <em>Taternictwo polskie: geneza i rozwój do 1914 roku</em>. Krakow: AWF, 2013.
Roszkowska, Ewa. “The Alpine Context of the Development of Polish Mountaineering up to 1914.” <em>Studies in Sport Humanities</em> 24 (2018): 7–16.
Simpson, Thomas. “Modern Mountains from the Enlightenment to the Anthropocene.” <em>The Historical Journal</em> 62.2 (2019): 553–581.
Stanisławski, Wiesław. “Zrobiliśmy Małą Śnieżną.” <em>Czarny szczyt: proza taternicka lat 1904–1939</em>. Ed. Jacek Kolbuszewski. Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1976. 276–278.
Staszic, Stanisław. <em>O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski</em>. Warsaw: Drukarnia Rządowa, 1815.
Stępień, Tomasz. “Przestrzeń w literaturze ‘górskiej’.” <em>Od poetyki przestrzeni do geopoetyki</em>. Ed. Elżbieta Konończuk and Elżbieta Sidoruk. Białystok: Wydawnictwo UwB, 2012. 87–102.
Szczepański, Jan Józef. “Sizal.” <em>Najlepsze polskie opowieści o górach i wspinaniu</em>. Ed. Jan Gondowicz and Wacław Sonelski. Katowice: Stapis, 1993. 89–97.
Szymaszek, Agnieszka. “Direttissima przez życie. Szkic do portretu Jana Długosza.” <em>Góry</em> 238 (2014): 27–31.
Witkiewicz, Stanisław. <em>Na przełęczy: wrażenia i obrazy z Tatr</em>. 3rd ed. Ed. Roman Hennel. Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1978.
Żuławski, Wawrzyniec. <em>Trylogia tatrzańska</em>. 5th ed. Warsaw: Wydawnictwo Sklepu Podróżnika, 2018.
Żuławski, Wawrzyniec. <em>Wędrowki alpejskie</em>. 2nd ed. Warsaw: Wydawnictwo Sklepu Podróżnika, 2018.
Bainbridge, Simon. “Romantic Writers and Mountaineering.” <em>Romanticism</em> 18.1 (2012): 1–15.
Bainbridge, Simon. “Writing from ‘the Perilous Ridge’: Romanticism and the Invention of Rock Climbing.” <em>Romanticism</em> 19.3 (2013): 246–260.
Bayers, Peter L. <em>Imperial Ascent: Mountaineering, Masculinity, and Empire</em>. Boulder, CO: University Press of Colorado, 2003.
Berleant, Arnold. <em>Art and Engagement</em>. Philadelphia, PA: Temple University Press, 1991.
Boman, Stephan. “‘A Grave of Pure White Snow’: The Documentary Sublime, Environmental Aesthetic, and The Epic of Everest.” <em>ISLE: Interdisciplinary Studies in Literature and Environment</em> 25.4 (2018): 809–834.
Bujak, Jakub. “My Highest.” <em>Dziennik himalajski i inne pisma Jakuba Bujaka</em>. Ed. Magdalena Bujak-Lenczowska. Trans. Krzysztof Lewoc. Katowice: Wydawnictwo STAPIS, 2015. 267–277.
Colley, Ann C. <em>Victorians in the Mountains: Sinking the Sublime</em>. Farnham: Ashgate, 2010.
Daszyński, Stefan Witold. “A Polish Expedition to the High Andes.” <em>The Geographical Journal</em> 84.3 (1934): 215–223.
Długosz, Jan. <em>Komin pokutników</em>. Ed. Ewa Dereń. 3rd ed. Warsaw: Iskry, 2008.
Dutka, Elżbieta. “Park parków, plac zabaw i okolica. Doświadczenie przestrzeni górskiej w ‘Wędrówkach Alpejskich’ Wawrzyńca Żuławskiego.” <em>Śląskie Studia Polonistyczne</em> 11.1 (2018): 119–134.
Felsch, Philipp. “Mountains of Sublimity, Mountains of Fatigue: Towards a History of Speechlessness in the Alps.” <em>Science in Context</em> 22.3 (2009): 341–364.
Frydryczak, Beata. <em>Krajobraz: od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego</em>. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2013.
Goetel, Ferdynand. “Wycieczka—jak się o niej nie pisze.” <em>Czarny szczyt: proza taternicka lat 1904–1939</em>. Ed. Jacek Kolbuszewski. Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1976. 102–109.
Hansen, Peter H. <em>The Summits of Modern Man: Mountaineering after the Enlightenment</em>. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2013.
Hennel, Roman. “Przedmowa.” <em>Tatrami urzeczeni</em>. Ed. Roman Hennel. Warsaw: Sport i turystyka, 1979.
Kaliszuk, Przemysław. “A Vertical Schema of Experience: Travel Writing from the Himalayas (Jerzy Kukuczka, Adam Bielecki).” <em>Forum Poetyki</em> 11–12 (2018): 50–65.
Karłowicz, Mieczysław. <em>Mieczysław Karłowicz w Tatrach</em>. Ed. Jerzy Młodziejowski. Krakow: PWM, 1957.
Karpiński, Adam. “Zdobywanie Mercedario.” <em>W walce o szczyty Andów</em>. Author Konstanty Narkiewicz-Jodko. Warsaw: Główna Księgarnia Wojskowa, 1935. 122–135.
Kolbuszewski, Jacek. <em>Góry—przestrzenie i krajobrazy</em>. Krakow: Universitas, 2020.
Kolbuszewski, Jacek. “Kilka uwag o pisarstwie Jana Długosza.” <em>Taternik</em> 43.3 (1967): 127–130.
Kolbuszewski, Jacek. <em>Literatura i Tatry</em>. Zakopane: Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, 2016.
Kolbuszewski, Jacek. <em>Tatry w literaturze polskiej. Cz. 1–2</em>. Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1982.
Kordys, Roman. “Ze wspomnień o Widłach.” <em>Czarny szczyt: proza taternicka lat 1904–1939</em>. Ed. Jacek Kolbuszewski. Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1976. 70–86.
Kukuczka, Jerzy. <em>Challenge the Vertical</em>. Trans. Danuta Hołata-Loetz. Katowice: The Great Man Foundation, 2015.
Kurczab, Janusz. “Osiągnięcia alpinistów polskich w Alpach na tle alpinizmu światowego (1786–1975).” <em>Materiały z teorii i dydaktyki alpinizmu</em>. Ed. Andrzej Matuszyk. Krakow: AWF, 1990. 11–105.
Matuszyk, Andrzej. <em>Humanistyczne podstawy teorii sportów przestrzeni</em>. Krakow: AWF, 1998.
Matuszyk, Andrzej. <em>U źródeł ideologii taternictwa</em>. Krakow: AWF, 1985.
Mazzolini, Elizabeth. <em>The Everest Effect</em>. Tuscaloosa, AL: University of Alabama Press, 2015.
McNee, Alan. <em>The New Mountaineer in Late Victorian Britain</em>. Cham: Springer, 2016.
Narkiewicz-Jodko, Konstanty. <em>W walce o szczyty Andów</em>. Warsaw: Główna Księgarnia Wojskowa, 1935.
Pacukiewicz, Marek. “Climbing with Conrad: Jan Józef Szczepański’s Mountaineering Stories.” <em>Yearbook of Conrad Studies</em> 10 (2015): 103–116.
Pacukiewicz, Marek. “‘Inaccessible Background’: Prolegomena to the Studies of Polish Mountaineering Literature.” <em>Metamorphoses of Travel Writing</em>. Ed. Grzegorz Moroz and Jolanta Sztachelska. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing, 2010. 218–231.
Pacukiewicz, Marek. “Literatura alpinistyczna jako ‘sobąpisanie’.” <em>Napis</em> 16 (2010): 495–511.
Pacukiewicz, Marek. “Warstwy krajobrazu w ‘O ziemiorodztwie Karpatów’ Stanisława Staszica.” <em>Krajobraz kulturowy</em>. Ed. Beata Frydryczak and Mieszko Ciesielski. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014. 75–87.
Paszczak, Artur. “Filar Ganku.” <em>15</em>. Ed. Piotr Drożdż. Krakow: Wydawnictwo Góry, 2006. 61–80.
Piotrowski, Tadeusz. <em>W burzy i mrozie</em>. Warsaw: Iskry, 1977.
Reidy, Michael S. “Mountaineering, Masculinity, and the Male Body in Mid-Victorian Britain.” <em>Osiris</em> 30.1 (2015): 158–181.
Roszkowska, Ewa. <em>Taternictwo polskie: geneza i rozwój do 1914 roku</em>. Krakow: AWF, 2013.
Roszkowska, Ewa. “The Alpine Context of the Development of Polish Mountaineering up to 1914.” <em>Studies in Sport Humanities</em> 24 (2018): 7–16.
Simpson, Thomas. “Modern Mountains from the Enlightenment to the Anthropocene.” <em>The Historical Journal</em> 62.2 (2019): 553–581.
Stanisławski, Wiesław. “Zrobiliśmy Małą Śnieżną.” <em>Czarny szczyt: proza taternicka lat 1904–1939</em>. Ed. Jacek Kolbuszewski. Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1976. 276–278.
Staszic, Stanisław. <em>O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski</em>. Warsaw: Drukarnia Rządowa, 1815.
Stępień, Tomasz. “Przestrzeń w literaturze ‘górskiej’.” <em>Od poetyki przestrzeni do geopoetyki</em>. Ed. Elżbieta Konończuk and Elżbieta Sidoruk. Białystok: Wydawnictwo UwB, 2012. 87–102.
Szczepański, Jan Józef. “Sizal.” <em>Najlepsze polskie opowieści o górach i wspinaniu</em>. Ed. Jan Gondowicz and Wacław Sonelski. Katowice: Stapis, 1993. 89–97.
Szymaszek, Agnieszka. “Direttissima przez życie. Szkic do portretu Jana Długosza.” <em>Góry</em> 238 (2014): 27–31.
Witkiewicz, Stanisław. <em>Na przełęczy: wrażenia i obrazy z Tatr</em>. 3rd ed. Ed. Roman Hennel. Krakow: Wydawnictwo Literackie, 1978.
Żuławski, Wawrzyniec. <em>Trylogia tatrzańska</em>. 5th ed. Warsaw: Wydawnictwo Sklepu Podróżnika, 2018.
Żuławski, Wawrzyniec. <em>Wędrowki alpejskie</em>. 2nd ed. Warsaw: Wydawnictwo Sklepu Podróżnika, 2018.
